1. Đôi nét về nghè Xuân Phả
1.1. Vị trí địa lý và giá trị văn hóa đặc sắc của Nghè Xuân Phả
Nghè Xuân Phả là công trình thuộc đình làng Xuân Phả, nằm tại xã Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa. Nơi đây thờ hai vị thần linh thiêng là Đại Hải Long Vương và Hoàng hậu nhà Đinh Dương Thị Nguyệt, người có công truyền dạy Trò Xuân Phả cho dân làng, giúp gìn giữ và phát triển loại hình diễn xướng dân gian độc đáo này suốt hàng trăm năm qua.
Không chỉ là điểm sinh hoạt tín ngưỡng của cộng đồng, Nghè Xuân Phả còn là không gian văn hóa tiêu biểu. Tại đây hàng năm diễn ra lễ hội làng Xuân Phả với các màn trình diễn Trò Xuân Phả đặc sắc.
Nghè Xuân Phả nằm tại xã Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa. (Nguồn: Báo giáo dục thời đại)
1.2. Lịch sử hình thành và truyền thuyết gắn với Nghè Xuân Phả
Theo các tư liệu dân gian, Nghè Xuân Phả có từ thời nhà Đinh và gắn liền với câu chuyện linh thiêng về vua Đinh Bộ Lĩnh trong buổi đầu dựng nước. Khi tiến quân vào vùng Ái Châu để dẹp sứ quân Ngô Xương Xí, nhà vua đã sai sứ giả đi khắp nơi cầu mong bách linh và hiền tài cùng chung sức đánh giặc cứu nước. Trên đường đi, sứ giả gặp giông tố lớn và phải trú lại ở Nghè Xuân Phả bên bờ sông Chu. Đêm ấy, thần Thành hoàng làng hiển linh báo mộng, chỉ cách đánh giặc. Sau khi sứ giả về tâu lại, vua Đinh Bộ Lĩnh làm theo và giành được chiến thắng vang dội.
Để ghi nhớ công ơn của thần, vua đã phong tước vương cho Thành hoàng làng với danh hiệu Đại Hải Long Vương, đồng thời sai Hoàng hậu Nguyệt Nương ban thưởng cho dân làng năm điệu múa trò để dâng lên Thành hoàng trong ngày hội làng. Từ đó, Trò Xuân Phả ra đời và được coi là vũ điệu dân gian đặc biệt, thể hiện lòng biết ơn và tôn kính đối với Đại Hải Long Vương. Trải qua nhiều thế kỷ, truyền thuyết ấy cùng các điệu trò linh thiêng vẫn được gìn giữ, trở thành biểu tượng văn hóa đặc sắc gắn liền với Nghè Xuân Phả và vùng đất Thọ Xuân.
2. Vì sao Nghè Xuân Phả là điểm đến lưu giữ hồn văn hóa xứ Thanh?
Nghè Xuân Phả mang giá trị lịch sử to lớn, là minh chứng sống động cho thời kỳ vua Đinh Tiên Hoàng dựng nước và bảo vệ non sông. Không chỉ gắn liền với truyền thuyết về Đại Hải Long Vương và Hoàng hậu Nguyệt Nương, nơi đây còn thể hiện mối gắn bó sâu sắc giữa người dân Thanh Hóa với truyền thống yêu nước, tinh thần thượng võ và lòng biết ơn các bậc tiền nhân. Mỗi chi tiết trong kiến trúc, mỗi nghi thức trong lễ hội đều phản ánh rõ nét bản sắc văn hóa và niềm tự hào của con người xứ Thanh.
Bên cạnh ý nghĩa lịch sử, Nghè Xuân Phả còn là trung tâm bảo tồn và phát huy nghệ thuật dân gian truyền thống. Đây là cái nôi nuôi dưỡng Trò Xuân Phả, loại hình diễn xướng dân gian hiếm có đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Hàng năm, lễ hội tại nghè không chỉ là dịp tưởng nhớ công đức của các vị thần mà còn là không gian giao lưu văn hóa, nơi cộng đồng cùng nhau gìn giữ, truyền dạy và lan tỏa tinh hoa nghệ thuật cổ truyền. Chính sự kết hợp giữa yếu tố lịch sử, văn hóa và nghệ thuật dân gian đã khiến Nghè Xuân Phả trở thành điểm đến tiêu biểu lưu giữ trọn vẹn hồn văn hóa xứ Thanh.
Nghè Xuân Phả là cái nôi nuôi dưỡng Trò Xuân Phả. (Nguồn: thoxuan.vn)
3. Đặc trưng kiến trúc và cảnh quan của Nghè Xuân Phả
Nghè Xuân Phả là công trình kiến trúc cổ mang đậm phong cách truyền thống của vùng đồng bằng Bắc Bộ, vừa uy nghi vừa gần gũi với cảnh quan làng quê xứ Thanh. Công trình có quy mô gồm tiền đường năm gian, chính tẩm ba gian, hai dãy tả vu và hữu vu cân xứng hai bên, cùng bái đường và nghinh môn chồng diêm ba tầng. Trong đó, kiến trúc nghinh môn ba tầng là điểm nhấn nổi bật, mang đến ấn tượng trang nghiêm và cổ kính cho du khách khi bước vào không gian tâm linh của Nghè Xuân Phả.
Trải qua nhiều biến động lịch sử, đặc biệt trong giai đoạn cải cách ruộng đất những năm 1953 – 1954, công trình từng bị tàn phá nặng nề. Đến năm 2011, chính quyền và nhân dân địa phương đã cùng chung tay phục dựng lại Nghè Xuân Phả trên nền cũ, giữ nguyên lối kiến trúc truyền thống và khôi phục các chi tiết chạm khắc gỗ tinh xảo. Việc tái thiết này không chỉ mang ý nghĩa khôi phục di tích mà còn thể hiện lòng tri ân với các vị thần được thờ phụng, đồng thời bảo tồn không gian sinh hoạt văn hóa và tín ngưỡng cho cộng đồng. Ngày nay, Nghè Xuân Phả không chỉ là nơi hành hương linh thiêng mà còn là biểu tượng cho tinh thần đoàn kết và ý thức gìn giữ di sản văn hóa của người dân xứ Thanh.
4. Tìm hiểu các nghi lễ và hoạt động trải nghiệm tại lễ hội Nghè Xuân Phả
4.1. Thời gian tổ chức và các hoạt động lễ hội chính
Lễ hội Xuân Phả được tổ chức hằng năm từ ngày mùng 10 đến ngày 12 tháng Hai âm lịch tại khu di tích Nghè Xuân Phả. Đây là một trong những lễ hội làng cổ truyền tiêu biểu của xã Thọ Xuân, đã tồn tại từ rất lâu đời và được xem là sinh hoạt văn hóa tinh thần không thể thiếu của người dân địa phương.
Lễ hội được tổ chức nhằm tưởng nhớ công đức của vị Thành hoàng làng Đại Hải Long Vương Hoàng Lang Tướng Quân, người đã giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân, mang lại thái bình cho đất nước. Trong ba ngày diễn ra lễ hội, không khí tưng bừng lan tỏa khắp làng với hàng loạt hoạt động truyền thống như lễ tiên hiền, rước văn, rước sắc, rước thánh thẻ, tế lễ Thành hoàng, kéo hội và thi kéo co giữa các làng văn hóa.
Đặc biệt, phần hội là điểm nhấn nổi bật với màn thi múa Trò Xuân Phả của sáu làng trong vùng. Các điệu múa vừa mang tính nghệ thuật cao vừa chứa đựng giá trị lịch sử sâu sắc, thể hiện tinh thần đoàn kết, hữu nghị và khát vọng thái bình của dân tộc Việt. Với sự kết hợp hài hòa giữa phần lễ trang nghiêm và phần hội sôi nổi, lễ hội nghè Xuân Phả không chỉ là dịp tưởng nhớ công ơn tiền nhân mà còn là nơi bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân gian đặc trưng của xứ Thanh, góp phần gìn giữ di sản tinh thần quý báu của dân tộc.
Màn thi múa Trò Xuân Phả giữa các làng trong vùng. (Nguồn: Báo Thanh Hóa)
4.2. Tham gia trải nghiệm Trò Xuân Phả
Đến với lễ hội nghè Xuân Phả, du khách sẽ có cơ hội chiêm ngưỡng và trải nghiệm Trò Xuân Phả, loại hình diễn xướng dân gian độc đáo có một không hai ở Việt Nam. Nổi bật nhất trong trò diễn là vũ điệu Ngũ quốc lân bang đồ tiến cống, gồm năm điệu múa mang tên Chiêm Thành, Ai Lao, Ngô Quốc, Hoa Lang và Lục Hồn Nhung. Mỗi điệu múa là một câu chuyện sinh động, tái hiện hình ảnh các quốc gia, bộ tộc cổ xưa đến tiến cống vua Đinh Tiên Hoàng, thể hiện tinh thần hòa hiếu, hữu nghị và khát vọng thái bình của người Việt.
Giá trị nghệ thuật của Trò Xuân Phả nằm ở sự kết hợp tinh tế giữa âm nhạc, trang phục, động tác múa và yếu tố kịch, tạo nên không khí vừa trang trọng vừa rộn ràng. Các nghệ nhân địa phương chính là linh hồn của lễ hội. Họ không chỉ lưu giữ từng nhịp trống, lời ca, mà còn truyền dạy cho thế hệ trẻ tình yêu với di sản quê hương.
Khi hòa mình vào không gian lễ hội, du khách sẽ cảm nhận được sức sống mãnh liệt của Trò Xuân Phả, nơi nghệ thuật dân gian không chỉ được trình diễn mà còn lan tỏa trong đời sống tinh thần cộng đồng. Đây chính là minh chứng cho sự trường tồn của văn hóa xứ Thanh, nơi con người và di sản cùng hòa nhịp qua bao thế hệ.
5. Lịch trình tham quan Nghè Xuân Phả và các điểm du lịch lân cận
5.1. Lịch trình 1 ngày tham quan Nghè Xuân Phả và thưởng thức ẩm thực địa phương
Một ngày khám phá Nghè Xuân Phả sẽ mang đến cho du khách trải nghiệm trọn vẹn về văn hóa, tín ngưỡng và đời sống người dân xứ Thanh. Buổi sáng, du khách có thể tham dự phần lễ trang nghiêm tại Nghè Xuân Phả, hòa mình trong không khí linh thiêng của lễ rước, lễ tế và dâng hương tưởng niệm Thành hoàng làng. Sau đó, dành thời gian dạo quanh di tích để tìm hiểu kiến trúc, lắng nghe câu chuyện về Đại Hải Long Vương và Hoàng hậu Nguyệt Nương.
Buổi trưa, du khách có thể thưởng thức ẩm thực địa phương với những món ăn đậm đà hương vị vùng Thọ Xuân như nem chua Thanh Hóa, bánh cuốn, chè lam, canh lá đắng hay gà đồi nướng sả. Buổi chiều là thời điểm lý tưởng để xem Trò Xuân Phả, thưởng thức các điệu múa dân gian rộn ràng, đầy màu sắc, và giao lưu cùng các nghệ nhân địa phương. Trải nghiệm ấy không chỉ mang đến niềm vui mà còn giúp du khách hiểu sâu hơn về đời sống văn hóa tinh thần của người dân nơi đây.
Thưởng thức đặc sản nem chua Thanh Hóa trứ danh. (Nguồn: Sưu tầm)
5.2. Gợi ý một số địa điểm du lịch không thể bỏ qua khi tham quan Nghè Xuân Phả
Sau khi khám phá Nghè Xuân Phả, du khách có thể tiếp nối hành trình đến các điểm du lịch nổi tiếng khác của Thanh Hóa. Quảng trường biển Sầm Sơn là lựa chọn tuyệt vời để hòa mình trong không khí sôi động, ngắm hoàng hôn rực rỡ và tham gia vào các lễ hội, hoạt động vui chơi giải trí thú vị. Với những ai yêu thích văn hóa tâm linh, có thể ghé thăm khu vực. Ngoài ra, du khách yêu thích lịch sử có thể ghé khu di tích Lam Kinh, nơi gắn liền với triều Hậu Lê, để tìm hiểu thêm về các giá trị văn hóa và công trình kiến trúc cổ kính.
Bên cạnh đó, Thanh Hóa hiện cũng đang khởi công xây dựng Huyền tích Am Tiên tại khu vực núi Nưa, với định hướng phát triển nơi đây thành trung tâm du lịch tâm linh quy mô lớn trong tương lai. Nơi đây hứa hẹn sẽ mang đến một điểm đến tâm linh mới, góp phần làm phong phú thêm hành trình khám phá di sản văn hóa và lịch sử của vùng đất xứ Thanh.
Sự kết hợp giữa Nghè Xuân Phả và các điểm đến khác giúp hành trình du lịch xứ Thanh trở nên phong phú, đa chiều và ý nghĩa hơn. Du khách vừa được chiêm bái, tìm hiểu lịch sử, vừa tận hưởng vẻ đẹp thiên nhiên và văn hóa đặc sắc của vùng đất linh thiêng này.
Nghè Xuân Phả không chỉ là di tích văn hóa lâu đời, mà còn là nơi lưu giữ hồn cốt và tinh hoa của người xứ Thanh qua bao thế hệ. Mỗi lễ hội, mỗi điệu Trò Xuân Phả đều chứa đựng trong đó niềm tự hào, lòng biết ơn và ý thức gìn giữ truyền thống dân tộc. Giữa nhịp sống hiện đại, khi dừng chân nơi đây, bạn sẽ cảm nhận được sự giao hòa giữa quá khứ và hiện tại, giữa văn hóa và tâm linh. Hãy một lần về Thọ Xuân, ghé thăm Nghè Xuân Phả để lắng nghe tiếng trống hội vang vọng, chiêm ngưỡng những vũ điệu cổ truyền và cảm nhận trọn vẹn linh hồn của mảnh đất xứ Thanh kiêu hãnh và nghĩa tình.
