1. Tổng quan về cụm di tích lịch sử Nam Ngạn
1.1. Vị trí địa lý và ý nghĩa đặc biệt của cụm di tích
Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn tọa lạc ven dòng sông Mã, thuộc phường Hàm Rồng, Thanh Hóa, nơi từng là trục giao thông chiến lược và tuyến phòng thủ quan trọng trong nhiều thời kỳ lịch sử.
Với vị trí gần sông và đồng bằng, di tích Nam Ngạn có vai trò thúc đẩy giao lưu văn hóa, giáo dục và phát triển địa phương. Bối cảnh đó đã giúp nơi đây trở thành biểu tượng địa phương về lòng hiếu học và tinh thần xây dựng đất nước.
1.2. Lịch sử hình thành và tên gọi Nam Ngạn
Tên gọi “Nam Ngạn” có thể được hiểu là “bờ phía Nam” hoặc “ngạn quê phía Nam”, gắn liền với dòng sông Mã và vùng đất thấp bên bờ nam. Trong lịch sử, danh nhân Chu Văn Lương thời triều Trần được xem là nhân vật có công lớn trong việc phát triển vùng đất này, đưa Nam Ngạn thành nơi hiếu học và lập các trường làng.
Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn nằm bên dòng sông Mã anh hùng. (Nguồn: Sưu tầm)
Qua thời gian, Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn đã được người dân và địa phương gìn giữ như chứng tích của truyền thống văn hóa và giáo dục lâu đời, góp phần vào việc hình thành ý thức cộng đồng ở xứ Thanh.
1.3. Giá trị di sản: Từ truyền thống hiếu học đến biểu tượng anh hùng
Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn không chỉ là nơi lưu giữ kiến trúc cổ và hiện vật truyền thống, mà còn là “miền ký ức” của một vùng đất luôn trân trọng học vấn và tinh thần kiên cường. Khi ghé chân tại đây, du khách có thể cảm nhận rõ nét sự giao thoa giữa lịch sử địa phương và giá trị giáo dục và tâm linh.
Di tích trở thành điểm tựa cho cộng đồng địa phương, nơi tổ chức các hoạt động giáo dục, tham quan lịch sử và tôn vinh những giá trị anh hùng. Đồng thời, nó góp phần tạo sức hút du lịch văn hóa cho vùng đất Thanh Hóa và lan tỏa cảm hứng gìn giữ di sản cho thế hệ mai sau.
2. Những di tích tiêu biểu thuộc cụm Nam Ngạn
2.1. Đền thờ Chu Văn Lương
Đền thờ Chu Văn Lương (còn gọi là đình làng Nam Ngạn) tọa lạc tại phường Nam Ngạn, tỉnh Thanh Hóa, trên nền đất từng là xã Nam Ngạn xưa. Ngôi đền được xây dựng để tưởng nhớ Chu Văn Lương (1233–1293), thành hoàng làng Nam Ngạn, người từng tham gia kháng chiến chống quân Nguyên Mông và đồng thời là nhà giáo nổi tiếng thời Trần.
Kiến trúc ngôi đền mang dáng vẻ cổ kính với mái ngói cong, sân rộng rãi đặt án lễ và hương liệu truyền thống. Các hiện vật như sắc phong cổ và bia đá ghi công đã được bảo tồn, góp phần khẳng định giá trị lịch sử và nghệ thuật của nơi này trong cụm di tích.
2.2. Chùa Mật Đa
Chùa Mật Đa (còn gọi là Nam Ngạn Tự) nằm tại phường Hàm Rồng, cách khu vực trung tâm Thanh Hóa khoảng 3 km về phía Đông Bắc và nằm cách cầu Hàm Rồng khoảng 500 m về phía hữu ngạn sông Mã. Ngôi chùa mang tên “Mật Đa” với ý nghĩa “rừng cây hoa thơm trái ngọt của đất Phật”, minh chứng cho yếu tố Tam giáo đồng nguyên ở xứ Thanh. Trong khuôn viên chùa còn lưu giữ bia đá năm 1723 và một bia sửa đổi năm 1927, dấu tích của quá trình tu bổ và đời sống tín ngưỡng lâu đời.
Chùa Mật Đa là ngôi chùa cổ tại Thanh Hóa, với ý nghĩa “rừng cây hoa thơm trái ngọt của đất Phật”. (Nguồn: Sưu tầm)
Kiến trúc chùa kết hợp các gian chính, hành lang, tượng Phật và tượng Tổ, tạo không gian trang nghiêm nhưng vẫn gần gũi với thiên nhiên xứ Thanh. Du khách đến tham quan không chỉ để vãn cảnh mà còn để hiểu thêm về giá trị văn hóa và tâm linh nơi đây.
2.3. Các di tích và không gian tưởng niệm
Ngoài hai công trình chính kể trên, cụm di tích lịch sử Nam Ngạn còn bao gồm hệ thống tượng đài, bia đá, nhà lưu niệm và các vật phẩm truyền thống ghi dấu một vùng đất từng đi qua nhiều thời kỳ lịch sử. Ví dụ như lễ dâng hương kỷ niệm 732 năm ngày mất Chu Văn Lương được tổ chức tại đền thờ bản địa, phản ánh sự gắn kết cộng đồng địa phương với quá khứ.
Không gian tưởng niệm này cũng chứa các yếu tố giáo dục, trưng bày hiện vật và hình ảnh chiến đấu, học tập, nơi du khách có thể dừng chân suy tư và nối kết với dòng chảy lịch sử. Sự hiện diện của những bia đá, bản khắc cổ và di tích phụ trợ góp phần làm nên chiều sâu văn hóa của cụm di tích.
3. Vai trò lịch sử oai hùng tại Nam Ngạn
3.1. Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn trong kháng chiến chống Mỹ
Trong những năm chống Mỹ cứu nước, khu vực Thanh Hóa nói chung được xem là “hậu phương lớn – tiền tuyến lớn” của miền Bắc. Mặc dù chưa có nguồn cổ rõ ràng ghi lại từng hoạt động cụ thể tại Nam Ngạn, nhưng truyền thống vùng đất này gắn liền với việc bảo vệ tuyến giao thông và các công trình trọng yếu như Cầu Hàm Rồng, cây cầu chiến lược trên sông Mã từng bị đánh phá ác liệt năm 1965.
Không gian di tích Nam Ngạn ngày nay vẫn lưu giữ những dấu ấn về phục vụ hậu cần, y tế và lưu trú chiến đấu cho lực lượng địa phương, minh chứng cho lòng kiên cường và ý chí quyết chiến của nhân dân vùng đất xứ Thanh.
3.2. Giá trị giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ hiện nay
Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn không chỉ là nơi lưu giữ hiện vật lịch sử mà còn là trường học sống cho các thế hệ trẻ. Từ việc tham quan đền, chùa, tượng đài đến nghe lại những câu chuyện về nhân vật lịch sử, học sinh và sinh viên có cơ hội trực tiếp trải nghiệm truyền thống hiếu học, yêu nước.
Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn lưu giữ lịch sử và là trường học sống cho các thế hệ trẻ. (Nguồn: Sưu tầm)
Việc đưa di tích vào chương trình giáo dục giúp thúc đẩy nhận thức bảo tồn, kích thích khám phá và tôn vinh di sản văn hóa và lịch sử địa phương. Trong bối cảnh Thanh Hóa phát huy giá trị di sản để phát triển bền vững, Nam Ngạn đóng vai trò không thể thiếu.
4. Hướng dẫn tham quan cụm di tích lịch sử Nam Ngạn
4.1. Đường đi, phương tiện và cách di chuyển thuận tiện
Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn nằm cách trung tâm Thanh Hóa khoảng 3 km về phía Bắc, ven bờ Nam sông Mã. Từ Quảng trường Lam Sơn, du khách di chuyển theo hướng đường Lê Hoàn – Nguyễn Trãi – cầu Nam Ngạn là đến khu di tích. Quãng đường ngắn, bằng phẳng, xe máy hoặc ô tô đều dễ dàng di chuyển. Với du khách đến từ các tỉnh lân cận như Ninh Bình, Hà Nội hay Nghệ An, có thể theo Quốc lộ 1A, rẽ vào trung tâm Thanh Hóa rồi đi tiếp đến phường Nam Ngạn.
Du khách từ Hà Nội, Ninh Bình di chuyển bằng xe khách hoặc xe Limousine về Thanh Hóa để đến Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn. (Nguồn: Sưu tầm)
Du khách có thể chọn thuê xe máy để di chuyển khám phá cụm di tích và trung tâm Thanh Hóa dễ dàng hơn, với chi phí khoảng 150.000 - 200.000 VNĐ/xe tùy loại. Bên cạnh đó, nhiều du khách lựa chọn hình thức xe đạp hoặc đi bộ dọc bờ sông Mã, vừa thuận tiện vừa có thể ngắm cảnh và cảm nhận không khí trong lành của vùng đất gắn liền với lịch sử hiếu học xứ Thanh.
4.2. Gợi ý lịch trình tham quan, kết hợp lễ hội và trải nghiệm địa phương
Một hành trình khám phá Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn có thể gói gọn trong nửa ngày hoặc trọn 1 ngày. Buổi sáng, du khách nên bắt đầu tại Đền thờ Chu Văn Lương, nơi thờ vị danh nhân thời Trần, sau đó ghé Chùa Mật Đa để vãn cảnh, chiêm bái và tìm hiểu nét Tam giáo đồng nguyên trong văn hóa địa phương. Buổi trưa, bạn có thể thưởng thức các món đặc sản Thanh Hóa như chè lam Phủ Quảng, nem chua, bánh gai Tứ Trụ tại các quán ăn ven sông hoặc khu ẩm thực gần cầu Hàm Rồng.
Nếu đến đúng dịp lễ hội truyền thống đầu xuân (thường tổ chức vào tháng Giêng), bạn sẽ có cơ hội tham dự lễ dâng hương tưởng niệm Chu Văn Lương và các danh nhân địa phương, hoạt động mang đậm sắc thái tâm linh và giáo dục truyền thống. Buổi chiều, hãy dạo quanh Tượng đài Nam Ngạn Chiến thắng, ghi lại những khoảnh khắc lưu niệm bên dòng sông Mã, hoặc ghé các điểm gần như Cầu Hàm Rồng, Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa để kết nối thêm các trải nghiệm văn hóa và lịch sử của vùng đất xứ Thanh.
5. Trải nghiệm ẩm thực và cảnh đẹp tại Nam Ngạn
5.1. Ẩm thực Nam Ngạn
Sau khi tham quan Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn, du khách có thể dừng chân thưởng thức những món ăn mang đậm hương vị xứ Thanh. Các món nem chua Thanh Hóa, bánh răng bừa, hay bánh gai Tứ Trụ đều là đặc sản quen thuộc, được bày bán tại các quán nhỏ ven đường và khu chợ Nam Ngạn. Với những ai muốn dùng bữa trưa, có thể ghé các quán ăn địa phương quanh cầu Hàm Rồng để thưởng thức canh cá rô đồng, thịt nướng lá chuối hay cơm niêu dân dã, vừa ngon miệng vừa mang hương vị truyền thống của vùng đất sông Mã.
Nem chua Thanh Hóa chua cay đậm đà là đặc sản đáng thử khi đến với xứ Thanh. (Nguồn: Sưu tầm)
Ẩm thực nơi đây không chỉ hấp dẫn ở hương vị, mà còn thể hiện sự mộc mạc, hiếu khách của người dân Nam Ngạn. Một bữa ăn giản dị giữa không gian ven sông, trong làn gió mát lành, sẽ khiến chuyến đi của bạn trở nên gần gũi và đáng nhớ hơn.
5.2. Hoạt động trải nghiệm và chụp ảnh lưu niệm
Bên cạnh giá trị lịch sử, Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn còn là điểm tham quan và chụp ảnh lý tưởng cho du khách yêu nhiếp ảnh. Những khung cảnh ấn tượng như sân đền Chu Văn Lương, cổng chùa Mật Đa, hay bờ sông Mã buổi chiều hoàng hôn đều tạo nên những bức hình đầy cảm xúc.
Sau khi khám phá Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn, du khách có thể thong thả dạo quanh con đường ven sông Mã, ngắm dòng nước lững lờ trôi bên những mái nhà cổ. Những khung cảnh quen thuộc như sân đền Chu Văn Lương, cổng chùa Mật Đa hay con ngõ nhỏ rợp bóng cây đều là góc chụp lý tưởng cho những ai yêu vẻ đẹp trầm mặc của xứ Thanh.
6. Bảo tồn, phát triển và dự án liên quan đến cụm di tích
6.1. Công tác bảo tồn và tu bổ di tích
Trong những năm gần đây, Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn đã được các cấp chính quyền tỉnh Thanh Hóa quan tâm đầu tư, trùng tu và bảo tồn theo đúng quy định của Luật Di sản văn hóa. Các hạng mục như đền thờ Chu Văn Lương và chùa Mật Đa được tu sửa mái ngói, tường bao và hệ thống bia đá để đảm bảo tính bền vững và an toàn cho du khách. Thanh Hóa cũng triển khai kế hoạch chỉnh trang cảnh quan, bổ sung hệ thống biển chỉ dẫn, cây xanh, ghế nghỉ nhằm xây dựng nơi đây trở thành điểm đến văn hóa và lịch sử phục vụ cộng đồng.
6.2. Vai trò của cộng đồng, chính quyền và sự gắn bó thế hệ trẻ
Giữ gìn Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn không chỉ là nhiệm vụ của ngành văn hóa mà còn là niềm tự hào của người dân địa phương. Hàng năm, vào dịp lễ hội tưởng niệm Chu Văn Lương, các đoàn thể, học sinh và thanh niên Nam Ngạn đều tham gia quét dọn, dâng hương và tuyên truyền bảo tồn di tích.
Chính sự chung tay ấy đã giúp di tích không chỉ là nơi lưu giữ quá khứ, mà còn trở thành “lớp học sống” về lịch sử và đạo lý cho thế hệ trẻ. Những câu chuyện về tinh thần hiếu học, lòng trung nghĩa của người xưa vẫn được người dân truyền lại, như cách họ gìn giữ dòng sông Mã, biểu tượng của sức sống và ký ức xứ Thanh.
Cùng với định hướng phát triển du lịch văn hóa xứ Thanh, dự án Huyền Tích Am Tiên đang được khởi tạo như điểm giao thoa giữa di sản và tâm linh đương đại. Công trình kỳ vọng góp phần làm phong phú thêm hành trình trải nghiệm tại Thanh Hóa nói chung và khu vực Nam Ngạn riêng, kết nối quá khứ oai hùng với không gian du lịch hiện đại, bền vững trong tương lai.
Dự án Huyền tích Am Tiên dự kiến đi vào hoạt động năm 2023, mở rộng hành trình khám phá tâm linh và lịch sử tại vùng đất Thanh Hóa. (Nguồn: Sưu tầm)
Cụm di tích lịch sử Nam Ngạn là nơi hội tụ những giá trị trường tồn của văn hóa, hiếu học và lòng yêu nước xứ Thanh. Mỗi di tích, mỗi tấm bia, mái chùa nơi đây đều kể lại câu chuyện về con người Thanh Hóa kiên cường và nhân hậu. Hành trình ghé thăm Nam Ngạn không chỉ là chuyến đi về nguồn, mà còn là dịp để cảm nhận sức sống của một vùng đất biết trân trọng quá khứ và hướng đến tương lai.
