1. Đôi nét về đền Sòng Sơn
1.1. Vị trí địa của Đền Sòng Sơn
Tọa lạc tại phường Quang Trung, tỉnh Thanh Hóa, đền Sòng Sơn là một trong những địa điểm văn hóa tâm linh nổi tiếng được nhiều du khách tìm đến khi khám phá xứ Thanh. Ngôi đền còn được gọi với những tên cổ như Sùng Sơn hay Sùng Trân Miếu. Với bề dày lịch sử lâu đời, đền Sòng Sơn đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tín ngưỡng của người dân Thanh Hóa.
Theo quan niệm dân gian, đền Sòng Sơn được xem là ngôi đền linh thiêng bậc nhất xứ Thanh, đồng thời là một trong những công trình tiêu biểu của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam. Đây cũng là một trong những di tích được công nhận là Di tích Lịch sử và Văn hóa cấp Quốc gia, thể hiện rõ nét giá trị văn hóa tâm linh của vùng đất Thanh Hóa.
1.2. Đền Sòng Sơn thờ ai?
Đền Sòng Sơn là nơi thờ phụng Mẫu Liễu Hạnh, một trong “Tứ bất tử” của văn hóa dân gian Việt Nam. Theo truyền thuyết, Mẫu Liễu Hạnh vốn là Tiên chúa Quỳnh Nương, con gái của Ngọc Hoàng Thượng Đế. Do phạm lỗi nơi thiên đình, bà bị đày xuống trần gian, đầu thai vào gia đình họ Lê ở Nam Định cũ (nay thuộc tỉnh Ninh Bình) và được đặt tên là Giáng Tiên.
Đền Sòng Sơn là nơi thờ phụng Mẫu Liễu Hạnh. (Nguồn: Sưu tầm)
Trải qua ba lần giáng thế, Mẫu Liễu Hạnh được Ngọc Hoàng cho hạ giới và không phải hóa kiếp thêm lần nào nữa. Với phép thần thông, bà đi qua nhiều vùng đất, giúp đỡ người hiền lành và trừng trị kẻ gian ác. Khi vân du đến vùng núi Sòng Sơn và Tam Điệp, bà đã dùng phép giúp người dân vượt đèo Ba Dội, chỉ dạy họ cách đào giếng, dệt vải, trồng dâu nuôi tằm.
Cảm kích trước ân đức của Tiên chúa, người dân làng Cổ Đam xưa đã cùng nhau dựng nên ngôi đền để thờ phụng Mẫu Liễu Hạnh. Truyền thuyết kể rằng, bà đã báo mộng cho dân làng quyên góp công sức xây đền. Và từ đó, ngôi đền được đặt tên là Sùng Trân, hay còn được biết đến với tên gọi đền Sòng Sơn. Nơi đây được xem như một biểu tượng thiêng liêng, lưu giữ đậm nét tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt.
1.3. Lịch sử hình thành và tu bổ đền Sòng Sơn
Nguồn tư liệu hiện nay vẫn chưa ghi chép chính xác đền Sòng Sơn được khởi công xây dựng vào năm nào. Tuy nhiên, người dân làng Cổ Đam xưa truyền lại rằng vào thời vua Lê, niên hiệu Vĩnh Tộ (1619 – 1628), một ông lão trong làng đã được Tiên chúa Mẫu Liễu Hạnh hiển linh báo mộng, chỉ dẫn việc dựng đền. Theo lời báo mộng, vào một buổi sáng cuối tháng Giêng, ông mang theo một cây gậy tre đến khu đất nay là vị trí đền Sòng Sơn, cắm xuống đất, thắp hương khấn nguyện. Một thời gian sau, điều kỳ diệu xảy ra: cây tre nảy mầm, đâm chồi xanh tốt. Dân làng tin rằng đó là dấu hiệu Mẫu Liễu Hạnh đã hiển thánh nên cùng nhau góp sức dựng đền thờ bà tại chính nơi này.
Trải qua hơn bốn thế kỷ, đền Sòng Sơn đã nhiều lần được trùng tu, tôn tạo để bảo tồn vẻ uy nghi và linh thiêng vốn có. Các đợt tu bổ đáng chú ý diễn ra vào thời Cảnh Hưng dưới triều vua Lê Hiển Tông, tiếp đó là vào năm Duy Tân thứ sáu (1912), năm Khải Định thứ tư (1919), năm Bảo Đại thứ ba (1928) và năm 1939. Mỗi lần trùng tu, ngôi đền lại được hoàn thiện và mở rộng hơn, trở thành trung tâm tín ngưỡng lớn của xứ Thanh. Đến nay, đền Sòng Sơn vẫn giữ nguyên nét cổ kính và linh thiêng, là nơi người dân và du khách thập phương tìm về để chiêm bái, tưởng nhớ công đức của Mẫu Liễu Hạnh và cầu mong bình an, hạnh phúc.
2. Khám phá kiến trúc và không gian linh thiêng của đền Sòng Sơn
Đền Sòng Sơn uy nghi tọa lạc trên một thế đất cao, hướng Đông Nam, nhìn về Tây Bắc, được bao bọc bởi rừng cây và núi non trùng điệp. Kiến trúc của đền mang đậm phong cách truyền thống Việt Nam với ba gian nhà nối tiếp nhau gồm Tiền Đường, Trung Đường và Hậu Cung. Mỗi gian đều có hệ thống cột đá lớn, chạm khắc tinh xảo, cùng những hoành phi, câu đối ca ngợi công đức của Thánh Mẫu. Toàn bộ không gian được sơn son thếp vàng, ánh lên vẻ linh thiêng, trang trọng và rực rỡ.
2.1. Cổng tam quan
Cổng tam quan của đền Sòng Sơn được thiết kế theo lối chồng diêm ba tầng, tạo cảm giác bề thế và tôn nghiêm. Ba cánh cửa lớn được làm bằng gỗ trắc, mang ý nghĩa sâu sắc về đạo lý và tu hành. Cửa bên trái gọi là Giới, tượng trưng cho đạo đức con người. Cửa bên phải là Định, biểu trưng cho sự tĩnh tâm. Còn cửa chính giữa là Tuệ, tượng trưng cho trí tuệ và ánh sáng tâm linh. Từ tam quan bước vào, du khách như được dẫn dắt vào một không gian thiêng liêng, nơi mà con người và tâm linh hòa quyện.
Khu vực cổng Tam Quan tại đền Sòng Sơn. (Nguồn: Báo Quân đội nhân dân)
2.2. Cung đệ nhất
Cung đệ Nhất hay còn gọi là Tiền Đường là nơi thờ tự Hội đồng Thánh Quan. Bên trong bố trí các ban thờ gồm Ban thờ Mẫu Cửu Trùng, Quan Hoàng Bảy và Quan Hoàng Mười. Bên phải là Ban thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo Đại Vương, vị tướng biểu trưng cho tinh thần yêu nước và lòng trung nghĩa. Các ban thờ được sắp đặt hài hòa, thể hiện sự tôn kính và lòng biết ơn sâu sắc của nhân dân đối với các bậc thánh thần.
2.3. Cung đệ nhị
Cung đệ Nhị hay Trung Đường nằm liền kề Tiền Đường, là không gian thờ Ngọc Hoàng Thượng Đế. Ngai thờ chính đặt giữa gian, xung quanh là ban thờ các vị Thánh Cô, Thánh Cậu. Cung đệ Nhị thể hiện rõ nét văn hóa thờ cúng gia tộc của người Việt, nơi kính cha trọng mẹ, biết ơn nguồn cội. Hai bên gian thờ có đôi hạc đồng uy nghi đứng trên lưng rùa, cùng bộ chấp kính tỏa sáng trong ánh nến đỏ, khiến không gian thêm phần linh thiêng.
2.4. Cung đệ tam
Cung đệ Tam hay còn gọi là Cung Cấm, là nơi linh thiêng nhất trong đền Sòng Sơn. Nơi đây chỉ mở cửa vào những dịp lễ hội lớn, còn ngày thường, người dân và du khách chỉ được đứng bên ngoài hành lễ, chiêm bái. Cung gồm ba gian được bài trí theo thức hệ Tứ Phủ, Tam Tòa Thánh Mẫu. Gian chính giữa đặt linh tượng và ban thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, phía trên có bức đại tự sơn son thếp vàng khắc bốn chữ “Mẫu Nghi Thiên Hạ”. Bên trái thờ Mẫu Thoải, bên phải thờ Mẫu Thượng Ngàn, còn hai bên gian phụ thờ tiên cô Quế Nương và tiên cô Nhị Nương. Tất cả tạo nên một tổng thể hài hòa, trang nghiêm và mang đậm tinh thần tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt.
3. Giá trị văn hóa và tín ngưỡng của đền Sòng Sơn
3.1. Trung tâm thờ Mẫu lớn nhất xứ Thanh
Đền Sòng Sơn được xem là một trong những trung tâm thờ Mẫu lớn và linh thiêng bậc nhất của Thanh Hóa. Trong tín ngưỡng Tứ phủ, Tam phủ của người Việt, đây là nơi tôn thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, vị thần được tôn vinh là “Mẹ của muôn dân”. Bà là biểu tượng cho tình thương, sự che chở và quyền năng của người phụ nữ Việt Nam.
Không chỉ dừng lại ở việc thờ tự, không gian tại đền Sòng Sơn còn thể hiện sâu sắc quan niệm về sự hòa hợp giữa con người với thiên nhiên, giữa trần thế và cõi linh thiêng. Mỗi khi hành hương đến đây, người dân đều dâng nén hương thơm, gửi gắm niềm tin, cầu mong cuộc sống bình an và hạnh phúc.
3.2. Đền Sòng Sơn và di sản văn hóa phi vật thể Việt Nam
Với bề dày lịch sử và giá trị tâm linh đặc biệt, đền Sòng Sơn không chỉ là điểm đến hành hương nổi tiếng của người dân Thanh Hóa mà còn là nơi gìn giữ và lan tỏa những giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu – di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được UNESCO công nhận. Mỗi năm, hàng vạn lượt du khách, phật tử và con nhang đệ tử khắp mọi miền đất nước tìm về đây để chiêm bái, lễ Mẫu và tham dự các hoạt động văn hóa dân gian đặc sắc. Chính sự giao hòa giữa tâm linh và đời sống cộng đồng đã giúp đền Sòng Sơn trở thành một trong những biểu tượng văn hóa tiêu biểu của xứ Thanh, góp phần bảo tồn và phát huy truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt.
3.3. Lễ hội truyền thống tại đền Sòng Sơn
Lễ hội tại đền Sòng Sơn được tổ chức long trọng từ ngày 24 đến 26 tháng Hai âm lịch hàng năm, thu hút hàng vạn du khách thập phương. Phần lễ diễn ra với các hoạt động như cúng tế, rước Thánh Mẫu. Phần hội sẽ bao gồm nhiều tiết mục trình diễn đặc sắc như văn nghệ hầu quan thánh, văn nghệ chầu văn cùng nhiều hoạt động như thi nấu cơm, kéo co, cờ tướng. Ngoài ra, khi kết thúc phần lễ và hội sẽ là nghi thức rước bóng Thánh Mẫu.
Không khí lễ hội rộn ràng tại đền Sòng Sơn Thanh Hóa. (Nguồn: Báo Công lý)
Không khí lễ hội rực rỡ sắc màu, âm vang tiếng trống, tiếng chiêng cùng lời hát văn ngân nga khiến du khách như lạc vào không gian văn hóa tâm linh đậm bản sắc Việt. Đây không chỉ là dịp để tưởng nhớ công đức của Thánh Mẫu mà còn là cơ hội để mọi người tìm về cội nguồn, cảm nhận sâu sắc tinh thần nhân văn và sức sống bền bỉ của văn hóa xứ Thanh.
4. Một số lưu ý và kinh nghiệm khi khám phá đền Sòng Sơn
Đền Sòng Sơn là điểm đến mang giá trị văn hóa và tâm linh đặc biệt của xứ Thanh. Khi đến tham quan, chiêm bái tại nơi linh thiêng này, du khách nên chú ý một số điều để thể hiện lòng thành kính và giữ gìn không gian tôn nghiêm của ngôi đền.
Trước hết, hãy giữ gìn sự trang nghiêm trong khuôn viên đền. Không nói to, cười đùa hay có những hành động làm ảnh hưởng đến không khí thành kính. Du khách cũng cần tránh tự ý chạm vào các hiện vật cổ, tượng thờ hay đồ thờ tự để bảo vệ giá trị kiến trúc và nghệ thuật của di tích.
Khi viếng thăm, du khách nên lựa chọn trang phục kín đáo, thanh lịch, phù hợp với không gian tâm linh. Không nên mặc quần áo hở hang hoặc phản cảm. Đồng thời, hãy giữ gìn vệ sinh chung, bỏ rác đúng nơi quy định, góp phần gìn giữ cảnh quan sạch đẹp cho khu di tích.
Nếu đến đền Sòng Sơn vào mùa lễ hội, du khách nên chuẩn bị lễ vật chu đáo và thành tâm. Lễ vật thường gồm hoa tươi, trái cây, trầu cau, xôi thịt, rượu, giấy tiền, thẻ hương và sớ khấn. Ngoài ra, có thể chuẩn bị thêm một quanh oản đẹp để dâng lên Thánh Mẫu Liễu Hạnh, bày tỏ lòng biết ơn và kính lễ.
Sau khi hành lễ, du khách có thể kết hợp tham quan các địa điểm nổi bật khác như cầu Hàm Rồng, đền thờ Lê Văn Hưu, quảng trường biển Sầm Sơn. Bên cạnh đó, Thanh Hóa hiện cũng đang khởi công xây dựng khu du lịch tâm linh Huyền tích Am Tiên tại khu vực núi Nưa. Công trình hứa hẹn sẽ trở thành điểm đến mới trong tương lai, góp phần làm phong phú thêm hành trình khám phá văn hóa tâm linh của du khách tại xứ Thanh.
Kết hợp tham quan và tìm hiểu những câu chuyện lịch sử tại cầu Hàm Rồng. (Nguồn: Sưu tầm)
Giữa lòng xứ Thanh giàu truyền thống, đền Sòng Sơn hiện lên như một biểu tượng thiêng liêng của tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam. Không chỉ là nơi gửi gắm niềm tin tâm linh, ngôi đền còn là điểm hẹn văn hóa, nơi du khách được chiêm ngưỡng kiến trúc cổ kính, lắng nghe những câu chuyện huyền thoại và cảm nhận nhịp sống tín ngưỡng bền sâu trong lòng người dân địa phương. Mỗi dịp lễ hội, tiếng hát văn hòa cùng hương khói bay nghi ngút khiến không gian nơi đây càng trở nên linh diệu. Hãy đến đền Sòng Sơn một lần để hòa mình trong không khí thành kính, tìm về sự an yên và khám phá nét đẹp di sản thờ Mẫu độc đáo của xứ Thanh.
