1. Giới thiệu về chiếu Nga Sơn - Biểu tượng làng nghề đất Thanh Hóa
Chiếu Nga Sơn nổi bật bởi sự giản dị cùng nét tinh tế, được dệt thủ công từ sợi cói tuyển chọn tại xã Nga Sơn, tỉnh Thanh Hoá. Khu vực ven biển nằm cách trung tâm Thanh Hóa khoảng 35 km này là nơi nghề thủ công truyền thống được lưu truyền hơn ba thế kỷ. Đặc thù của vùng đất ngập mặn nơi đây tạo điều kiện lý tưởng cho cây cói phát triển và cung cấp nguồn nguyên liệu chất lượng cao, khó nơi nào sánh được.
Xã Nga Sơn nằm cách trung tâm Thanh Hóa khoảng 35 km. (Nguồn: Google Maps)
Chiếu cói Nga Sơn vang danh khắp cả nước nhờ chất lượng vượt trội với sợi cói dài, óng, dẻo dai; chứa đựng giá trị văn hóa sâu sắc qua từng đường dệt thủ công; cùng với bề dày truyền thống kéo dài qua nhiều thế hệ. Sợi cói tại đây có kích thước nhỏ, dài, ánh lên vẻ óng tự nhiên, khiến sản phẩm vừa bền chắc, vừa bắt mắt, tạo cảm giác mát vào mùa hè và ấm áp vào mùa đông.
Không chỉ là một vật dụng sinh hoạt, chiếu Nga Sơn đã trở thành cầu nối tinh thần giữa các thế hệ trong gia đình Việt, góp mặt trong các dịp quan trọng như cưới hỏi, lễ Tết với ý nghĩa mang lại may mắn, hạnh phúc. Nhờ giá trị văn hóa đặc biệt ấy, chiếu cói Nga Sơn được xem như một di sản phi vật thể đáng tự hào của đất xứ Thanh.
2. Lịch sử và nguồn gốc phát triển chiếu Nga Sơn
2.1. Hình thành làng nghề dệt chiếu cói Nga Sơn
Đặt chân vào làng nghề chiếu Nga Sơn, du khách như được ngược dòng lịch sử. Khi ấy, ở vùng đất triều cường ven biển Nga Sơn, cây cói phát triển mạnh mẽ bên cạnh sú vẹt, tạo điều kiện tự nhiên thuận lợi để nghề dệt chiếu hình thành. Người dân đã tận dụng nguyên liệu sẵn có để sáng tạo nên sản phẩm thủ công độc đáo.
Thời phong kiến, chiếu cói Nga Sơn được lựa chọn làm vật dâng lên cho triều đình. (Nguồn: Sưu tầm)
Thời phong kiến, chiếu cói Nga Sơn được lựa chọn làm vật dâng lên cho triều đình, khẳng định chất lượng nổi bật và vị thế quan trọng trong xã hội lúc bấy giờ. Điều này đã góp phần thúc đẩy các nghệ nhân không ngừng nâng cao kỹ thuật dệt, giúp làng nghề phát triển thịnh vượng, sản phẩm ngày càng được trao đổi rộng rãi và từng bước vươn ra thị trường quốc tế, đóng góp thiết thực vào đời sống kinh tế địa phương qua các thời kỳ.
2.2. Những làng nghề nổi bật giữ gìn di sản chiếu Nga Sơn
Khám phá chiếu Nga Sơn sẽ càng ý nghĩa khi dừng chân tại các làng nghề tiêu biểu như Ngọc Vương, Hồ Vương thuộc xã Hồ Vương; Tiến Thành, Tiến An, Tiến Hải, Hải Tiến, Tiến Giáp ở xã Tân Tiến. Mỗi làng mang nét độc đáo riêng trong kỹ thuật dệt cũng như cách tạo hoa văn, góp phần làm phong phú thêm cho sản phẩm chiếu cói Nga Sơn.
Cộng đồng các làng nghề này có vai trò lớn trong việc bảo tồn tri thức dân gian và kỹ thuật dệt đặc trưng. Thông qua các dịp hội làng, trong sinh hoạt thường ngày, những bí quyết quý báu vẫn được truyền lại từ thế hệ này sang thế hệ khác. Các gia đình nghệ nhân luôn tự hào về kỹ năng dệt chiếu, đồng thời góp phần bảo tồn và làm giàu thêm bản sắc văn hóa Việt Nam.
3. Quy trình sản xuất chiếu Nga Sơn truyền thống
3.1. Trồng và thu hoạch cói tại vùng đất Nga Sơn
Vùng đất ngập mặn, nơi triều cường bồi đắp ven biển Nga Sơn chính là yếu tố quyết định chất lượng của chiếu cói Nga Sơn. Đất đai màu mỡ, giàu phù sa hòa quyện với nước biển tạo ra môi trường vô cùng thích hợp để cây cói sinh trưởng khỏe mạnh với thân dài, dẻo và dai. Chính điều kiện tự nhiên này đã mang đến loại sợi cói có chất lượng ưu việt, khó nhầm lẫn với nơi nào khác.
Vùng đất Nga Sơn có môi trường vô cùng thích hợp để cây cói sinh trưởng khỏe mạnh. (Nguồn: Sưu tầm)
Người trồng cói tại Nga Sơn thường trồng 2 vụ gồm cói vụ chiêm thu hoạch từ tháng 6-7 và cói vụ mùa thu hoạch vào tháng 10-11.Việc lựa chọn thời điểm thu hoạch rất quan trọng để đảm bảo cây cói đạt được độ già non tối ưu. Khi thu hoạch xong, từng thân cói được phân loại cẩn thận về kích cỡ và chất lượng, phù hợp với từng loại chiếu Nga Sơn khác nhau.
3.2. Các công đoạn xử lý và dệt chiếu bằng tay
Để biến thân cói thành những tấm chiếu Nga Sơn hoàn chỉnh đòi hỏi kỹ năng và sự kiên nhẫn của người nghệ nhân. Sau khi cắt, sợi cói được chẻ nhỏ bằng dao, rồi phơi ngoài nắng nhiều ngày liên tục để đạt độ khô đúng chuẩn. Công đoạn chọn lựa sợi đòi hỏi sự tỉ mỉ, chỉ lấy những sợi cói đạt yêu cầu về độ bền và thẩm mỹ cho sản phẩm.
Quy trình dệt chiếu cói Nga Sơn chia thành hai dạng: chiếu trắng đơn giản và chiếu hoa với họa tiết bắt mắt. Nghệ nhân sử dụng khung dệt gỗ lớn, toàn bộ đều thực hiện bằng tay với các thao tác thành thục qua nhiều năm rèn luyện. Đối với chiếu hoa, các họa tiết và màu sắc được tạo ra từ phẩm màu tự nhiên, kết hợp với bàn tay dày dạn kinh nghiệm để cho ra đời những mẫu hoa văn riêng biệt. Mỗi tấm chiếu Nga Sơn truyền thống đều cần đến hàng chục giờ lao động cẩn trọng, thể hiện sự tận tâm trong từng sản phẩm.
4. Đặc điểm nổi bật của chiếu Nga Sơn
4.1. Chất liệu sợi cói: Bí quyết tạo nên độ bền và vẻ đẹp
Sợi cói Nga Sơn nổi bật với sắc vàng óng tự nhiên, mềm mại, bền dẻo, khó bị gãy dập trong quá trình sử dụng lâu dài. Đặc tính xốp cùng khả năng hút ẩm tốt giúp chiếu Nga Sơn luôn khô thoáng và mát mẻ, phù hợp với những ngày hè oi bức đặc trưng của khí hậu Việt Nam. Điều này mang lại cảm giác dễ chịu khi sử dụng, đồng thời phù hợp cho các mùa với thời tiết khác nhau.
Sợi cói Nga Sơn nổi bật với sắc vàng óng tự nhiên, mềm mại, bền dẻo, khó bị gãy dập trong quá trình sử dụng lâu dài. (Nguồn: Sưu tầm)
Điểm khác biệt của cói Nga Sơn là sợi nhỏ và dài hơn các loại cói ở nơi khác, tạo ra bề mặt chiếu mịn và độ bền ấn tượng. Những tấm chiếu cói Nga Sơn đạt chất lượng có thể sử dụng nhiều năm liền mà vẫn giữ được sắc màu cùng hình dáng ban đầu. Đặc tính giữ ấm vào mùa đông, mát mẻ vào mùa hè càng làm sản phẩm trở thành lựa chọn được tin dùng của nhiều gia đình.
4.2. Kỹ thuật dệt tinh xảo và các mẫu hoa văn độc đáo
Nghề thủ công làm chiếu Nga Sơn thể hiện sự tinh xảo qua kỹ thuật dệt hoàn toàn bằng tay, kết hợp sự khéo léo của đôi tay, sự tinh tường của đôi mắt và óc sáng tạo của nghệ nhân. Mỗi gia đình dệt chiếu đều giữ gìn bí quyết làm hoa văn riêng, truyền lại qua nhiều thế hệ như một tài sản văn hóa quý giá. Sự giao thoa giữa các họa tiết truyền thống và yếu tố sáng tạo hiện đại đã làm cho chiếu cói Nga Sơn ngày càng đa dạng, hấp dẫn.
Ngày nay, chiếu Nga Sơn không chỉ có mặt trong các gia đình mà còn được lựa chọn để trang trí không gian khách sạn, nhà hàng cao cấp, tạo cảm giác gần gũi với thiên nhiên. Việc phối hợp giữa truyền thống và hiện đại trong thiết kế nội thất đã đưa chiếu cói Nga Sơn trở thành điểm nhấn yêu thích của các kiến trúc sư, mang lại cảm giác ấm cúng, dễ chịu cho không gian sống hiện đại.
4.3. Giá trị văn hoá: Chiếu Nga Sơn trong phong tục và lễ hội
Không chỉ dừng lại ở giá trị sử dụng, chiếu Nga Sơn còn là hình ảnh biểu trưng trong nhiều nghi lễ, phong tục của người Việt. Trong lễ cưới hỏi, cặp chiếu mới là biểu tượng cho sự sum vầy, hạnh phúc của đôi uyên ương. Vào dịp Tết, nhiều gia đình chọn mua chiếu cói Nga Sơn mới để cầu mong may mắn, thuận lợi suốt năm.
Tại Thanh Hóa, chiếu Nga Sơn góp mặt trong các lễ hội truyền thống như hội làng nghề, lễ hội trồng cói hay nghi lễ rước chiếu mới đầu năm. Những hoạt động này tôn vinh giá trị của nghề thủ công, đồng thời lưu giữ nét đẹp văn hóa dân tộc từ đời này sang đời khác. Từng là vật được dâng lên triều đình, chiếu cói Nga Sơn là niềm tự hào đối với những người gắn bó với nghề dệt truyền thống.
5. Giá trị kinh tế và sự phát triển hiện đại của chiếu Nga Sơn
5.1. Chiếu Nga Sơn và thị trường xuất khẩu
Chiếu Nga Sơn đã khẳng định được chất lượng trên thị trường quốc tế, trở thành một trong những sản phẩm thủ công tiêu biểu của Việt Nam vươn ra thế giới. Hiện nay, chiếu cói Nga Sơn được xuất khẩu sang nhiều nước như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Đức và Mỹ, đáp ứng nhu cầu sử dụng sản phẩm thân thiện với môi trường ngày càng tăng. Các thị trường này có những yêu cầu riêng về chất lượng, mẫu mã, nhờ đó các nghệ nhân luôn không ngừng đổi mới kỹ thuật và sáng tạo thiết kế.
Trước kia, chiếu Nga Sơn là sản phẩm xuất khẩu chủ yếu sang Liên Xô và các nước Đông Âu. Khi thị trường thay đổi, làng nghề đã nhanh chóng thích nghi, mở rộng sang nhiều khu vực khác nhau. Sự chuyển mình này thể hiện khả năng thích ứng và phát triển bền vững của một nghề truyền thống, đồng thời chứng minh vị trí của chiếu cói Nga Sơn trong nền kinh tế hiện đại.
5.2. Đa dạng hoá sản phẩm cói
Sự sáng tạo không ngừng của người dân Nga Sơn đã góp phần đưa sản phẩm cói vượt ra khỏi giới hạn của chiếc chiếu truyền thống. Nhiều mặt hàng như thảm trải sàn, chiếu xe, đồ trang trí nội thất, túi xách, dép và các sản phẩm trang trí thủ công cao cấp đã trở thành các sản phẩm xuất khẩu có giá trị kinh tế cao. Xu hướng sống gần gũi với thiên nhiên, ưu tiên sản phẩm thân thiện môi trường mang đến nhiều cơ hội cho các sản phẩm từ cói Nga Sơn.
Nhiều mặt hàng sản phẩm trang trí thủ công cao cấp đã trở thành các sản phẩm xuất khẩu có giá trị kinh tế cao. (Nguồn: Sưu tầm)
Những thiết kế mới lạ kết hợp cùng kỹ thuật dệt truyền thống đã tạo nên dòng sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo, được các nhà thiết kế trong và ngoài nước ưa chuộng để sử dụng trong nội thất cao cấp. Việc đa dạng hóa không chỉ gia tăng giá trị kinh tế mà còn mở rộng cánh cửa phát triển cho làng nghề chiếu cói Nga Sơn.
5.3. Nghề chiếu cói và tác động đến đời sống, du lịch tại Nga Sơn
Nghề dệt chiếu Nga Sơn hiện đang cung cấp việc làm ổn định cho rất nhiều lao động tại địa phương, giúp nâng cao thu nhập, cải thiện điều kiện sống, xây dựng nhà cửa và đầu tư cho giáo dục. Sự phát triển của nghề thủ công này còn góp phần gắn kết cộng đồng, khuyến khích nhiều người trẻ lựa chọn ở lại quê hương để phát triển sự nghiệp.
Hoạt động du lịch làng nghề chiếu Nga Sơn ngày càng thu hút khi du khách có thể trực tiếp trải nghiệm các công đoạn dệt chiếu cùng nghệ nhân, tham quan quy trình sản xuất, từ đó cảm nhận sâu sắc giá trị văn hóa địa phương. Kết hợp tham quan làng nghề với khám phá những điểm đến linh thiêng như Đền Nưa Am Tiên, du khách sẽ có cơ hội tận hưởng trọn vẹn không khí văn hóa đặc trưng và cảnh sắc của vùng đất Thanh Hóa.
6. Giá trị bảo tồn và tương lai phát triển chiếu Nga Sơn
6.1. Bảo tồn làng nghề, kết nối truyền thống, đổi mới sáng tạo
Chính quyền xã Nga Sơn cùng cộng đồng các làng nghề đang tích cực gìn giữ và phát triển nghề dệt chiếu Nga Sơn thông qua nhiều chính sách hỗ trợ thực tế. Các chương trình truyền nghề cho thế hệ trẻ được tổ chức đều đặn, bảo đảm kỹ thuật dệt truyền thống không bị mai một. Sự phối hợp giữa gìn giữ bản sắc và đổi mới sáng tạo đã cho ra những sản phẩm vừa mang tính truyền thống, vừa phù hợp với thị hiếu hiện đại.
Bảo tồn làng nghề, tích cực gìn giữ và phát triển nghề dệt chiếu Nga Sơn. (Nguồn: Sưu tầm)
Việc áp dụng công nghệ vào bảo tồn và quảng bá sản phẩm giúp chiếu Nga Sơn tiếp cận được nhiều khách hàng trong và ngoài nước. Các kênh thương mại điện tử, mạng xã hội ngày càng trở thành công cụ hữu hiệu để giới thiệu sản phẩm và lan tỏa câu chuyện về giá trị văn hóa của làng nghề. Nhờ vậy, thương hiệu ngày càng được biết đến rộng rãi ở thị trường quốc tế.
6.2. Xu hướng phát triển chiếu cói Nga Sơn và tiềm năng xuất khẩu bền vững
Định hướng phát triển của chiếu Nga Sơn trong thời gian tới tập trung vào việc nâng cao chất lượng sản phẩm và mở rộng sản xuất trên nền tảng phát triển bền vững. Đầu tư cho đào tạo nghệ nhân trẻ, cải tiến kỹ thuật, đa dạng hóa sản phẩm là những bước đi quan trọng để làng nghề phát triển mạnh và đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của thị trường. Thị trường xuất khẩu mở rộng là cơ hội lớn khi sản phẩm thân thiện với môi trường và thủ công mỹ nghệ ngày càng được ưa chuộng.
Mô hình du lịch làng nghề gắn với di sản văn hóa đang được đẩy mạnh, đưa hình ảnh Thanh Hóa cùng chiếu cói Nga Sơn lên bản đồ du lịch Việt Nam. Sự kết hợp giữa trải nghiệm văn hóa, du lịch tâm linh và mua sắm sản phẩm thủ công tạo nên chuỗi giá trị du lịch hấp dẫn. Hướng phát triển này không chỉ góp phần bảo tồn nghề truyền thống mà còn xây dựng nền kinh tế địa phương phát triển vững chắc, hội nhập cùng quốc tế.
Chiếu Nga Sơn không chỉ là sản phẩm thủ công mà còn là biểu tượng văn hóa độc đáo của đất Thanh. Từ những sợi cói mềm mại, đôi bàn tay khéo léo của nghệ nhân đã tạo nên những tấm chiếu mang giá trị trường tồn. Sắp tới, du khách đến với vùng đất này còn có thể ghé thăm dự án Huyền Tích Am Tiên, một điểm đến văn hóa, du lịch mới hứa hẹn tái hiện không gian huyền thoại và lịch sử đặc sắc của xứ Thanh. Khi hoàn thiện và mở cửa, nơi đây sẽ trở thành điểm dừng chân hấp dẫn, kết nối trải nghiệm làng nghề truyền thống với hành trình khám phá chiều sâu văn hóa của vùng đất Nga Sơn.
